DUIVELSE KUNST
De uil staat voor domkop én wijsneus. Een
kleine impressie uit een wereld van list en bedrog, met de uil als
hoofdrolspeler.
Uilen: het blijven mysterieuze dieren. Hun
nachtelijke leefwijze, hun geruisloze vlucht en vreemde geluiden brengen
onze fantasie op gang. Zo zat er eens een kikker op een boomstam in het
water, omsingeld door hongerige krokodillen. Terwijl de kikker om zich heen
keek, zag hij een wijze uil in een boom aan de oever zitten. "Kun jij
mij zeggen hoe ik ongedeerd op het land kom?", vroeg de kikker. En de
uil antwoordde: "Oh, dat is heel eenvoudig. Je moet je alleen maar visualiseren
dat je een gespannen veer bent. Als je dat doet, zul je de kracht hebben om
naar de oever te springen." De kikker visualiseerde dat en belandde
rechtstreeks in de muil van een krokodil. Maar voordat de kikker daarin
verdween, zei hij tegen de uil: "Waarom heb je me zo'n idioot advies
gegeven?" En de uil zei: "Sorry jongen, ik ben alleen maar
verantwoordelijk voor de innovatieve ideeën en niet voor de uitwerking
ervan."
Uilen
en kikkers, graffiti bij parkeergarage in Tongeren (B).
Al vanaf de oudheid hebben uilen een slechte
naam. Uilen werden gezien als de roofdieren van de nacht die mensen met hun
klapwieken, langgerekte kreten en scherpe klauwen schrik aanjoegen. Stille
begraafplaatsen en grillige bossen waren (en zijn nog steeds) hun domein,
waardoor deze vogels vaak in verband werden gebracht met de zielen van de
overledenen. Wie eens de roep van de bosuil heeft gehoord, begrijpt de
associatie met griezelfilms en horrorverhalen.
In de Romeinse oudheid was de uil een toekomstvoorspeller. Uilen kunnen in
het donker namelijk goed zien. Daarom schreven de Romeinen hen voorspellende
krachten toe. Romeinse waarzeggers ‘vertaalden’ bepaalde signalen van de
uil in toekomstvoorspellingen. In Rome is een standbeeld van een uil
gevonden, dat kennelijk dienst deed als een soort uithangbord aan het huis
van een ziener. Op de sokkel is de tekst te lezen: ‘Archates Petrios, de
waarzegger, voorspelt de toekomst voor vier as’ (de as was een Romeinse
muntsoort). Onder zijn voorpoot heeft de uil een dode muis. Het valkenkopje
over zijn kop diende waarschijnlijk om hem in bedwang te houden, wanneer de
waarzegger aan de hand van zijn bewegingen de toekomst probeerde te
voorspellen.
Uithangbord
van een Romeinse waarzegger, 1e eeuw na Christus. Marmer, hoogte 76 cm. Het
beeld was in de 18de eeuw in het bezit van de stadhouders Willem IV en V.
Middeleeuwers zagen de uil als een
onheilsbode. Uilen voorspelden niet veel goeds. Ook bij Hiëronymus Bosch is
de uil het beeld van het kwaad dat onschuldig oogt maar de mens in het
verderf wil storten. De uil leefde ’s nachts en werd daarom geassocieerd
met de donkere wereld van de duivel en duistere machten.
Bosch’ pentekening Het woud heeft oren,
het veld heeft ogen brengt dit prachtig in beeld. In het gat van een
kale boom zien we een uil zitten; op de takken nog wat andere, onduidelijke
vogels. Aan de wortels van de boom zien we een vos in zijn hol liggen met
zijn buit: een dode haan.
De vos was het beeld van list en bedrog. Net
als de uil was de vos een dier dat mensen tot het kwaad probeerde te
verleiden. Wie kent immers niet de wereldberoemde fabel van de vos en de
raaf? Vanwege zijn praalzucht, trotse houding en hoogmoed werd de haan werd
gezien als een dwaas dier. Omdat hij de listen van de vos niet doorzag, werd
hij er het slachtoffer van.
Bovenaan de tekening staat het opschrift te
lezen: Miserrimi quipe est ingenii semper uti inventis et numquam
inveniendis (‘Het is toch eigen aan een allerellendigste geest, steeds
maar gebruik te maken van clichés en nooit van eigen vondsten’). Een
aanklacht van Bosch tegen het klakkeloos overnemen van andermans ideeën.
Plagiaat, zouden we nu zeggen, of het overtreden van het auteursrecht.
Verderfelijk, vond Bosch. Daarom moet je goed weten, lijkt hij te zeggen,
dat het woud oren heeft en het veld ogen. Misschien zouden we nu zeggen: ‘Pas
op, want de muren kunnen praten’.
Hiëronymus
Bosch, Het woud heeft oren, het veld heeft ogen. Pen en bruine inkt, 20,2 x
12,7 mm. Berlijn, Staatliche Museen, Kupferstichkabinett.
Een swingend imago heeft hij niet, de uil.
Beetje lomperig in zijn presentatie, heeft zijn tijd nodig, zit vaak maar
wat de dommelen. Het gegeven dat een uil wijsheid symboliseert terwijl een
uilskuiken wordt geassocieerd met domheid ondersteunt het gezegde ‘verstand
komt met de jaren’, stond vorig jaar in een proefschrift van de
Rotterdamse Erasmus Universiteit te lezen. Een stelling die tot nadenken
stemt. Evenals de gedachte, dat de uil zich beperkt tot wat hij goed kan:
muizen vangen. En daarin schuilt misschien wel zijn geheim: je beperkingen
kennen, doen waarin je goed bent.
